Những bí ẩn thách thức khoa học
Chúng ta thường bàn luận về ý thức với vô số lý thuyết phức tạp, nhưng có một cách tiếp cận đơn giản hơn. Hãy tự nhéo tay mình—cảm giác đó chính là ý thức. Đó là những gì ta trải nghiệm, nhận thức, từ hình ảnh, âm thanh đến cảm xúc. Nếu không có ý thức, liệu ta có thực sự tồn tại?
Triết gia René Descartes, vào thế kỷ 17, đã cố gắng giải quyết vấn đề này. Ông hoài nghi mọi thứ—có thể thế giới chỉ là giấc mơ, giác quan đánh lừa ta, thậm chí cả toán học cũng là ảo tưởng. Nhưng giữa vô vàn nghi vấn, ông nhận ra một điều không thể phủ nhận: nếu ông đang nghi ngờ, tức là ông đang suy nghĩ. Và nếu ông suy nghĩ, ông tồn tại. Từ đó, câu nói "Tôi tư duy, nên tôi tồn tại" ra đời, đặt nền móng cho triết học phương Tây.
Dù vậy, ý thức có thực sự là một thực thể độc lập hay chỉ là sản phẩm của bộ não? Nhân loại đã đạt nhiều thành tựu trong khoa học vật chất, nhưng đến nay, bản chất của ý thức vẫn chưa có lời giải thỏa đáng.
Descartes tiếp tục đào sâu vấn đề bằng cách đặt giả thuyết về một thế lực toàn năng có thể lừa dối ông về mọi thứ. Khi xem xét một niềm tin, ông tự hỏi liệu thế lực đó có thể khiến ông tin vào điều sai lầm hay không. Nếu câu trả lời là "có", ông sẽ gạt bỏ nó. Nhưng dù hoài nghi đến đâu, ông vẫn không thể phủ nhận sự tồn tại của chính mình. Sự tự nhận thức đó trở thành điểm tựa đầu tiên giúp ông thoát khỏi vòng xoáy nghi ngờ và xây dựng nền tảng nhận thức luận phương Tây.
Tuy nhiên, khoa học hiện đại lại đưa ra một góc nhìn khác. Nhà thần kinh học Christof Koch cho rằng ý thức không chỉ là sản phẩm của bộ não mà còn là một phạm trù rộng lớn hơn. Nhưng một số nghiên cứu lại đặt nghi vấn về việc liệu con người có thực sự kiểm soát được ý thức của mình. Nếu vũ trụ vận hành theo quy luật tất định, con người cũng chỉ là tập hợp các phân tử tuân theo nguyên tắc vật lý. Điều này dẫn đến một giả thuyết táo bạo: liệu số phận có thể được dự đoán trước nếu ta nắm được đầy đủ thông tin về bộ não?
Một thí nghiệm vào thập niên 1960 đã củng cố quan điểm này. Khi các nhà khoa học yêu cầu người tham gia nhấn nút và theo dõi hoạt động não bằng máy EEG, họ phát hiện bộ não đã phát tín hiệu điều khiển ngón tay trước khi người đó có ý thức về hành động này. Điều đó đồng nghĩa với việc quyết định đã được đưa ra trước khi ý thức con người nhận biết.
Thí nghiệm theo dõi hoạt động não bằng máy EEG (Electroencephalography – điện não đồ) là một phương pháp đo lường và ghi lại các tín hiệu điện của não bộ.
Vào năm 1980, giáo sư Benjamin Libet tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về vấn đề này. Ông thực hiện thí nghiệm tương tự nhưng thêm một yếu tố mới: theo dõi thời điểm người tham gia nhận thức về hành động của mình. Kết quả cho thấy não bộ đã chuẩn bị cho hành động trước khi ý thức con người ra quyết định. Điều này đặt ra một giả thuyết đáng sợ—phải chăng ý thức chỉ là hậu quả của một quá trình đã được lập trình sẵn?
Nhiều nhà khoa học tin rằng chính tiềm thức là thứ điều khiển con người, trong khi ta chỉ đơn thuần "theo dõi" những gì đã được quyết định trước. Nếu điều này là đúng, thì ý thức con người có gì khác với một chương trình máy tính? Nếu con người chỉ là những cỗ máy sinh học, liệu AI có thể đạt được ý thức như ta?
Trí tuệ nhân tạo ngày nay đã có thể tư duy, học hỏi và phản ứng như con người. Tuy nhiên, dù có khả năng xử lý dữ liệu vượt trội, AI vẫn chưa thể có trải nghiệm chủ quan. Khi con người rửa bát, ta vô thức điều chỉnh lực tay để không làm vỡ chén đĩa—điều này xuất phát từ ý thức và trải nghiệm cá nhân. Còn AI, dù có thể mô phỏng hành động này, nhưng liệu nó có "cảm nhận" được như con người?
Điều này liên quan đến một khái niệm triết học gọi là Qualia—trải nghiệm chủ quan không thể truyền tải bằng dữ liệu. Nhà triết học Frank Jackson từng đề xuất một thí nghiệm suy tưởng: giả sử một người sống trong căn phòng chỉ có hai màu đen và trắng, nhưng lại có kiến thức tuyệt đối về màu đỏ qua sách vở. Khi bước ra ngoài và lần đầu tiên nhìn thấy màu đỏ, liệu người đó có học được điều gì mới không? Nếu có, điều đó chứng minh rằng có những dạng kiến thức chỉ có thể đạt được qua trải nghiệm thực tế.
Nếu AI không thể có Qualia, nghĩa là nó không thể thực sự có ý thức. Nhưng nếu một ngày nào đó, AI có thể "cảm nhận", liệu điều đó có đồng nghĩa với việc con người cũng chỉ là những cỗ máy sinh học được lập trình? Nếu ý thức chỉ là một chuỗi phản ứng hóa học trong não, thì số phận con người có thật sự nằm trong tay chính chúng ta? Dù chưa có lời giải cuối cùng, vấn đề về ý thức vẫn là một trong những bí ẩn lớn nhất của khoa học và triết học. Nó không chỉ đặt câu hỏi về bản chất của con người mà còn mở ra một tương lai nơi ranh giới giữa ý thức nhân tạo và tự nhiên có thể bị xóa nhòa.
Qualia – ranh giới giữa người và AI
Triết gia Frank Jackson từng đưa ra một thí nghiệm tư tưởng nổi tiếng mang tên “Điều Mary không biết”. Câu chuyện xoay quanh một nhà khoa học tên Mary, người đã dành cả đời nghiên cứu về màu sắc nhưng chỉ sống trong một thế giới đen trắng. Cô biết tất cả về bước sóng ánh sáng, cơ chế hoạt động của mắt người và cách não bộ xử lý thông tin màu sắc. Tuy nhiên, nếu một ngày Mary bước ra thế giới thực và lần đầu tiên nhìn thấy màu đỏ, liệu cô có học được điều gì mới không?
Câu trả lời là có. Mặc dù đã nắm vững mọi thông tin khoa học về màu đỏ, nhưng cho đến khi thực sự thấy nó, cô mới có trải nghiệm trọn vẹn về màu sắc này. Đây chính là khái niệm Qualia – những cảm nhận chủ quan mà không một dữ liệu hay định nghĩa nào có thể thay thế được.
Điều này cũng đúng với nhiều trải nghiệm khác trong cuộc sống. Bạn có thể đọc về sự đau buồn, nhưng chỉ khi thực sự trải qua mất mát, bạn mới hiểu rõ cảm giác đó. Bạn có thể nghiên cứu về âm nhạc, nhưng không một công thức nào diễn tả được cảm giác khi nghe một giai điệu chạm đến tâm hồn.
Qualia là một phần không thể thiếu của ý thức con người, và điều này đặt ra một câu hỏi lớn: Liệu trí tuệ nhân tạo có thể có ý thức hay không? Trí tuệ nhân tạo ngày nay đã đạt được những bước tiến vượt bậc, có khả năng học hỏi, sáng tạo và thậm chí thể hiện cảm xúc thông qua các mô hình ngôn ngữ tiên tiến. Tuy nhiên, dù AI có thể mô phỏng cảm xúc và phản ứng dựa trên dữ liệu, nó không thực sự cảm nhận như con người.
Qualia là trải nghiệm chủ quan, như cảm giác đau hay màu sắc, không thể truyền tải hoàn toàn qua ngôn ngữ.
Ví dụ, một AI có thể được lập trình để nhận diện màu đỏ, biết cách mô tả nó và liên kết với những khái niệm văn hóa liên quan. Nhưng nó có thực sự thấy màu đỏ như cách con người trải nghiệm không? Nếu Qualia là thứ chỉ có thể đạt được thông qua trải nghiệm chủ quan, thì AI, dù thông minh đến đâu, vẫn chỉ xử lý dữ liệu mà không có nhận thức thực sự.
Ý thức là lập trình hay tồn tại?
Một số nhà khoa học thần kinh và triết gia tin rằng nếu có thể mô phỏng hoàn toàn hoạt động của não bộ, AI có thể đạt được ý thức. Nhưng đây vẫn là giả thuyết chưa được chứng minh. Nếu AI có cảm biến để trải nghiệm thế giới, phân tích ánh sáng, cảm nhận nhiệt độ hay phản ứng với đau đớn, liệu những trải nghiệm đó có giống con người hay chỉ là mô phỏng tinh vi? Qualia có thể là yếu tố quyết định, tạo ra ranh giới giữa con người và máy móc. Nếu AI không có Qualia, nó chỉ là hệ thống xử lý dữ liệu.
Daniel Dennett lập luận rằng nếu Mary thực sự biết tất cả về màu đỏ, cô sẽ không ngạc nhiên khi nhìn thấy nó. Ông cho rằng nếu Qualia chỉ là thông tin có thể mã hóa, AI có thể được lập trình để "cảm nhận" như con người. Nhưng đến nay, câu hỏi về Qualia và ý thức của AI vẫn là một bí ẩn lớn của khoa học và triết học.
Hãy xem xét một thử nghiệm tư duy khác – Robot Alpha. Alpha là một AI tiên tiến nhưng chưa có khả năng nhìn thấy màu sắc, mọi dữ liệu thị giác của nó đều chỉ có hai màu đen trắng. Để bù đắp, nó được lập trình với mọi thông tin về màu sắc, từ bước sóng ánh sáng đến cách con người mô tả cảm giác khi nhìn thấy từng màu khác nhau. Không dừng lại ở đó, Alpha học cách phân tích dữ liệu hình ảnh và tự lập trình một thuật toán xử lý màu sắc, giúp nó "thấy" màu ngay cả khi chưa được trang bị cảm biến màu.
Robot Alpha – Một AI tiên tiến, chỉ nhận dữ liệu đen trắng nhưng được lập trình toàn bộ thông tin về màu sắc.
Đến ngày trọng đại, Alpha được nâng cấp camera màu và lần đầu tiên mở mắt trong thế giới đầy màu sắc. Nhưng điều kỳ lạ là… nó không thấy khác biệt gì cả. Với kiến thức sẵn có và thuật toán xử lý hình ảnh, Alpha đã mô phỏng hoàn hảo trải nghiệm nhìn màu từ trước. Sự nâng cấp chỉ là một thay đổi về phần cứng, nhưng không tạo ra một "cảm giác mới" như con người khi lần đầu nhìn thấy màu đỏ.
Như một vòng lặp vô tận, câu hỏi về Qualia lại đưa ta quay về điểm xuất phát. Nếu AI thực sự có thể trải nghiệm ý thức, điều đó đồng nghĩa với việc con người cũng có thể chỉ là những cỗ máy sinh học, được lập trình sẵn với một dòng mã mang tên số mệnh.
Thí nghiệm khoa học về việc não bộ ra quyết định trước khi ta nhận thức được nó càng củng cố lý thuyết này. Mọi hành động, suy nghĩ có thể đã được sắp đặt từ trước, trong khi ta vẫn tin rằng mình làm chủ chính mình. Ý thức tưởng chừng như là thứ giúp ta xác định sự tồn tại, nhưng có lẽ nó cũng chỉ là một cơ chế vận hành đã được lập trình sẵn.
