Theo thông tin từ National Geographic, Trung Đông là khu vực trải dài qua các phần của châu Á, châu Âu và châu Phi, từ Ai Cập đến Iran. Khu vực này đã trải qua nhiều biến đổi lớn kể từ khi phát hiện ra trữ lượng dầu mỏ khổng lồ, chiếm hơn 40% sản lượng toàn cầu. Tuy nhiên, bất ổn chính trị vẫn luôn hiện hữu. Từ năm 1900 đến nay, Trung Đông đã trải qua khoảng 50 cuộc xung đột và nội chiến, trung bình cứ mỗi hai năm lại có một cuộc chiến. Cuộc chiến giữa Israel và các quốc gia Ả Rập từ năm 1948 đến nay đã nổ ra 7 lần với quy mô lớn. Ngoài ra, các tổ chức vũ trang và khủng bố như ISIS càng làm gia tăng tình trạng bất ổn, gây thiệt hại nghiêm trọng không chỉ cho khu vực mà còn cho cả thế giới. Từ thế kỷ XX đến nay, dầu mỏ và xung đột đã trở thành những yếu tố nổi bật nhất chi phối Trung Đông, xuất phát từ nhiều nguyên nhân phức tạp.
Ngòi nổ bất ổn
Một trong những nguyên nhân quan trọng dẫn đến bất ổn tại Trung Đông chính là sự hiện diện của những địa điểm linh thiêng thuộc về ba tôn giáo lớn: Thiên Chúa giáo, Hồi giáo, và Do Thái giáo, với hàng tỉ tín đồ trên toàn cầu. Điểm nóng lớn nhất là tranh chấp ở Jerusalem, một thành phố cổ có ý nghĩa đặc biệt đối với cả ba tôn giáo. Với người Do Thái, Jerusalem là nơi Tổ phụ Abraham đã hiến tế con trai Isaac cho Chúa. Theo Kinh Quran, Jerusalem là điểm dừng cuối cùng của Tiên tri Muhammad trước khi ông lên thiên đàng. Đối với Thiên Chúa giáo, đây là nơi Chúa Giê-su đã thuyết giảng, chịu đóng đinh và phục sinh.
Trong suốt hàng nghìn năm lịch sử, tranh chấp tại Jerusalem liên tục diễn ra. Vào năm 1000 trước Công nguyên, Vua David đã thiết lập quyền kiểm soát của người Do Thái đối với thành phố. Sau đó, quyền lực chuyển giao cho Đế chế La Mã vào năm 313 và vương triều Hồi giáo của Caliph Umar vào năm 636, đánh dấu sự thống trị của đạo Cơ đốc và đạo Hồi. Trong thời gian này, người Do Thái phải chịu sự đàn áp, bị tàn sát, buộc phải cải đạo, và phần lớn chạy trốn khỏi thành phố. Sau khi các cuộc Thập tự chinh thất bại, Jerusalem nằm dưới quyền kiểm soát của Hồi giáo hơn 600 năm. Tuy nhiên, kể từ thất bại của Đế chế Ottoman trong Đại chiến thế giới lần 1, tranh chấp về Jerusalem chuyển sang giữa người Do Thái và người Hồi giáo, mà cụ thể là giữa Israel và Palestine.
Kể từ khi Đế chế Ottoman thất bại trong Chiến tranh Thế giới thứ nhất, tranh chấp về Jerusalem đã chuyển sang giữa người Do Thái và người Hồi giáo, cụ thể là giữa Israel và Palestine.
Số phận của Jerusalem là một trong những vấn đề nhức nhối nhất trong quá trình hòa bình giữa Israel và Palestine, vốn đã đình trệ qua nhiều thập kỷ. Người Palestine xem khu đền Al-Aqsa là nơi chỉ dành riêng cho họ cầu nguyện. Dù Israel đã đồng ý để tổ chức Waqf Hồi giáo quản lý khu đền từ năm 1967 và cấm người Do Thái cầu nguyện tại đó, những năm gần đây, nhiều nhóm người Do Thái đã vi phạm quy tắc này, dẫn đến các cuộc xung đột leo thang.
Thêm vào đó, Israel tiếp tục phát triển các khu định cư trong khu vực Đông Jerusalem, vùng đất vốn được Liên Hợp Quốc phân định cho Palestine từ năm 1948, khiến lãnh thổ Palestine ngày càng bị thu hẹp. Mặc dù Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) đã phán quyết hành động này trái với quy định của luật pháp quốc tế, Thủ tướng Israel Netanyahu phản đối quyết định và khẳng định các khu định cư trên vùng đất của người Do Thái là hợp pháp. Điều này đã làm gia tăng sự phẫn nộ từ phía Palestine và các lực lượng ủng hộ họ, khiến xung đột không ngừng leo thang.
Xung đột nội bộ Đạo Hồi
Mâu thuẫn tôn giáo tại Trung Đông không chỉ giới hạn giữa các tôn giáo mà còn tồn tại ngay trong đạo Hồi, với sự chia rẽ giữa hai giáo phái lớn là Sunni và Shia. Dù cả hai đều đồng ý với các nguyên tắc cơ bản của Hồi giáo, sự khác biệt đã bắt nguồn từ thế kỷ thứ 7 khi cộng đồng Hồi giáo tranh luận về người kế vị Nhà tiên tri Muhammad sau khi ông qua đời vào năm 632. Những người Sunni tin rằng người kế nhiệm nên được chọn từ cộng đồng ưu tú, trong khi người Shia khẳng định chỉ người trong gia đình Muhammad mới có quyền kế vị.
Hiện nay, khoảng 85% người Hồi giáo là Sunni, còn 15% thuộc phái Shia. Sự chia rẽ này càng trở nên trầm trọng hơn từ cuối thế kỷ 20, đặc biệt sau Cách mạng Hồi giáo ở Iran năm 1979, đã làm gia tăng căng thẳng giữa Iran (Shia) và Ả Rập Xê Út (Sunni), cả hai đều tìm cách khẳng định vai trò lãnh đạo trong thế giới Hồi giáo. Iran hỗ trợ các lực lượng Shia như Hezbollah, Houthi và Hamas, trong khi Ả Rập Xê Út hậu thuẫn các lực lượng chống lại Iran tại nhiều điểm nóng.
Sự đối đầu này tạo nên bất ổn nội bộ, chẳng hạn tại Lebanon, nơi quyền lực được chia sẻ giữa các giáo phái nhưng người Shia cảm thấy bất công, dẫn đến sự ra đời của Hezbollah. Ở Syria, chính quyền của Tổng thống Bashar al-Assad, thuộc cộng đồng Alawite thiểu số, phải đối mặt với cuộc nổi dậy của người Sunni, dẫn đến cuộc nội chiến sau sự đàn áp bạo lực năm 2011. Mô hình bất ổn tại Trung Đông thường xuất phát từ sự lãnh đạo của thiểu số trong cộng đồng đa sắc tộc, kết hợp với chính sách quản lý yếu kém của chính phủ, tiếp tục nuôi dưỡng căng thẳng và xung đột trong khu vực.
Nguyên nhân gốc rễ
Một giả thuyết từ lâu đã cho rằng sự phức tạp tại Trung Đông có thể bắt nguồn từ các đợt hạn hán kéo dài, nhưng điều này chỉ mới nói lên một phần vấn đề. Khí hậu khắc nghiệt là điều kiện cần, còn sự quản lý yếu kém của các chính phủ chính là điều kiện đủ, làm cho bất ổn trong khu vực luôn tiềm ẩn và có thể bùng phát bất cứ lúc nào. Biến đổi khí hậu đã khiến nông nghiệp ở Trung Đông trở nên ngày càng khó khăn hơn. Khi mùa màng thất bát, người dân từ các vùng nông thôn buộc phải rời bỏ quê hương và di cư vào thành thị. Điều này làm gia tăng tình trạng thất nghiệp, tạo ra các căng thẳng xã hội mà nếu không được xử lý khéo léo, những căng thẳng này có thể nhanh chóng chuyển biến thành các cuộc xung đột, thậm chí chiến tranh.
Hãy nhìn vào trường hợp Syria, nơi cuộc nội chiến là một phần của chuỗi sự kiện trong "Mùa xuân Ả Rập". Nghiên cứu tình huống này sẽ giúp ta hiểu rõ hơn về cách biến đổi khí hậu kết hợp với quản lý yếu kém đã làm trầm trọng thêm sự bất ổn. Theo ước tính, khoảng một triệu người đã rời bỏ nhà cửa do hạn hán liên tục. Với tình trạng thất nghiệp gia tăng và cuộc sống ngày càng khó khăn, người dân Syria không còn lựa chọn nào khác ngoài nổi dậy. Khi những tiếng hô "Allahu Akbar" vang lên, họ tham gia vào cuộc cách mạng ngay lập tức. Cuộc nổi dậy đó đã đánh dấu sự khởi đầu của Mùa xuân Ả Rập tại Syria. Syria không phải là trường hợp độc nhất. Tại Iraq, hạn hán và thiếu lương thực cũng là nguyên nhân chính khiến nhiều người dân nông thôn ủng hộ IS. Tổ chức khủng bố này đã tuyên truyền rằng chính phủ Shia đang cố tình trì hoãn việc trợ cấp và cung cấp nước cho người Sunni, đẩy họ vào tình trạng khốn khổ. Trong tuyệt vọng, nhiều người đã quay sang IS, coi đó là con đường sống duy nhất.
Mùa Xuân Ả Rập là chuỗi các cuộc biểu tình và nổi dậy lan rộng khắp thế giới Ả Rập từ năm 2010, nhằm đòi dân chủ, công bằng xã hội và lật đổ các chế độ độc tài.
Bên cạnh các vấn đề nội bộ của từng quốc gia, còn có những ví dụ khác như trong cuộc xung đột giữa Israel và Palestine. Với tiềm lực mạnh mẽ hơn, Israel đã kiểm soát nguồn nước chung giữa các quốc gia trong khu vực. Khí hậu khô hạn đặc trưng của Trung Đông chỉ càng khiến tình hình thêm nghiêm trọng. Israel không chỉ kiểm soát nguồn nước thông qua Ủy ban Nước chung, mà còn cấm mọi quyết định liên quan đến nước mà không có sự chấp thuận của họ. Ở Bờ Tây và Dải Gaza, lượng nước bình quân đầu người thấp hơn mức khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), trong khi các khu định cư của người Israel lại tiêu thụ lượng nước nhiều gấp 7 lần. Việc ngăn chặn đủ nước sạch đến Gaza và hạn chế nhập khẩu vật liệu xây dựng cần thiết cho cơ sở hạ tầng nước đã khiến xung đột giữa Israel và Palestine ngày càng sâu sắc.
Tuy nhiên, không phải quốc gia nào trong khu vực cũng thiếu tài nguyên. Một số nước Trung Đông thừa mứa dầu mỏ và tiền bạc, nhưng vẫn chìm trong xung đột và bất ổn. Đây là câu chuyện của dầu mỏ – nguồn tài nguyên quý giá nhưng cũng là căn nguyên gây ra nhiều tranh chấp và mâu thuẫn trong khu vực.
Sự can thiệp của các cường quốc
Trung Đông, nơi được gọi là "rốn dầu" của thế giới, đã mang lại nhiều lợi ích phát triển cho các quốc gia trong khu vực, nhưng cũng là nguyên nhân của nhiều cuộc xung đột. Một ví dụ điển hình là cuộc tấn công của Iraq vào Kuwait, dẫn đến Chiến tranh Vùng Vịnh lần thứ nhất với sự tham gia của liên quân do Mỹ đứng đầu. Nếu so sánh với bán đảo Triều Tiên, nơi căng thẳng vẫn trong tầm kiểm soát và không lan rộng thành chiến tranh toàn diện, Trung Đông lại phức tạp hơn nhiều. Lý do là do bán đảo Triều Tiên có vai trò như vùng đệm chiến lược cho Trung Quốc, nước không thể để xảy ra chiến tranh toàn diện ngay sát biên giới, đặc biệt là khi các bên tham chiến đều sở hữu vũ khí hạt nhân. Sự can thiệp của các cường quốc giúp ngăn chặn xung đột tại đây, và cả Mỹ lẫn Trung Quốc đều không mong muốn chiến tranh, bởi nó sẽ mang lại thiệt hại lớn về kinh tế và an ninh.
Ngược lại, Trung Đông vẫn luôn bất ổn dù có sự can dự của các cường quốc như Mỹ, Nga và Trung Quốc. Mỹ đã nhiều lần nỗ lực dân chủ hóa khu vực này bằng cách dựng lên các chính quyền thân Mỹ với mong muốn mang lại ổn định. Tuy nhiên, chính sách này không những thất bại mà còn gây ra phản ứng mạnh mẽ từ các nước Hồi giáo, đặc biệt là Iran, nơi năm 1979, chính phủ Shah thân Mỹ bị lật đổ trong Cách mạng Hồi giáo. Tại Libya, Muammar Gaddafi cũng thất bại trong việc tạo dựng liên minh Ả Rập và cái kết của ông là một thảm kịch. Những ví dụ này cho thấy Trung Đông chỉ có thể ổn định khi theo cách có lợi cho Mỹ, nhưng điều này lại mâu thuẫn với các giá trị Hồi giáo truyền thống.
Muammar Gaddafi, nhà lãnh đạo Libya suốt hơn 40 năm, bị lật đổ và thiệt mạng trong cuộc nổi dậy năm 2011 với sự can thiệp quân sự của Mỹ, dẫn đến bất ổn kéo dài ở Libya.
Trong khi đó, Trung Quốc đã trở thành trung gian hòa giải giữa Ả Rập Xê Út và Iran, góp phần làm dịu căng thẳng giữa các phái Sunni và Shia, nhưng mục tiêu chính của Bắc Kinh vẫn là bảo vệ lợi ích kinh tế. Trung Quốc không can thiệp sâu vào các vấn đề nội bộ của Trung Đông mà chú trọng đến việc bảo đảm nguồn cung dầu mỏ và thúc đẩy các dự án trong Sáng kiến Vành đai và Con đường. Đồng thời, Trung Quốc cũng lo ngại rằng các tư tưởng cực đoan từ Trung Đông có thể lan sang khu vực Tây Bắc của họ.
Nga, mặt khác, can thiệp mạnh mẽ vào Syria, tuyên bố ủng hộ chính quyền của Bashar al-Assad chống lại lực lượng nổi dậy, nhưng thực tế là Moscow muốn duy trì tầm ảnh hưởng của mình tại Trung Đông và xa hơn là châu Âu và châu Phi. NATO ngày càng mở rộng gần biên giới Nga, và căn cứ quân sự tại Syria là cách để Nga tăng cường sự hiện diện của mình trong khu vực này. Điều này cho thấy, mặc dù có sự can thiệp của các cường quốc, mục tiêu của họ vẫn là gia tăng ảnh hưởng và bảo vệ lợi ích riêng, thay vì mang lại sự ổn định cho người dân Hồi giáo.
Sự bất ổn tại Trung Đông là một sự kết hợp phức tạp giữa xung đột tôn giáo, quản lý yếu kém, tác động của biến đổi khí hậu, và sự can dự của các cường quốc. Trong khi một số quốc gia Ả Rập đang bắt đầu nhận thức được tính hữu hạn của dầu mỏ và đầu tư vào khoa học công nghệ, cũng như đa dạng hóa nền kinh tế, thì các xung đột chính trị, tôn giáo giữa các phe phái Sunni và Shia hay giữa Palestine và Israel vẫn là vấn đề nan giải, bóng đen ám ảnh tương lai của khu vực này.
Tương lai Trung Đông
Như vậy, sự bất ổn tại Trung Đông không xuất phát từ một nguyên nhân đơn lẻ mà là kết quả của sự kết hợp phức tạp giữa nhiều yếu tố: xung đột tôn giáo, quản lý yếu kém, sự khắc nghiệt của khí hậu và sự can thiệp của các cường quốc. Trong số đó, xung đột giáo phái và tôn giáo là nguyên nhân khó giải quyết nhất, đặc biệt là mâu thuẫn giữa phái Shia và Sunni, cũng như cuộc xung đột dai dẳng giữa Palestine và Israel.
Tuy nhiên, vẫn có những điểm sáng cho tương lai khu vực. Một số quốc gia Ả Rập đã nhận thức rõ tính hữu hạn của nguồn tài nguyên dầu mỏ, đồng thời tận dụng lợi nhuận từ ngành dầu khí để thúc đẩy khoa học kỹ thuật nhằm ứng phó với những hệ lụy do biến đổi khí hậu gây ra và đa dạng hóa nền kinh tế. Ví dụ như sự kiện Qatar đăng cai World Cup 2022, hay việc các tài phiệt dầu mỏ đầu tư mạnh tay vào các câu lạc bộ bóng đá hàng đầu thế giới, đã giúp nâng cao vị thế của họ trên trường quốc tế.
Những bước đi này không chỉ giúp các quốc gia trong khu vực cải thiện kinh tế mà còn giúp đối phó với sự khắc nghiệt của thiên nhiên và giảm sự phụ thuộc vào nguồn năng lượng dầu. Tuy nhiên, hiệu quả của các chiến lược này cần thêm thời gian để kiểm chứng, và các thách thức về tôn giáo, chính trị vẫn sẽ tiếp tục là bóng đen ám ảnh khu vực trong tương lai gần. Trung Đông đang trên con đường chuyển mình, nhưng để vượt qua những thách thức tồn đọng, các nước trong khu vực cần một chiến lược dài hạn và sự đồng thuận giữa các phe phái khác nhau.
